این انقلاب  امری انتزاعی نیست بلکه در هم? کارهای روزمر? ما مشاهده می‌شود. در حال حاضر سامانه‌های بانکداری، بازار بورس و ارتش، دارند? پیشرفته‌ترین سامانه‌های ارتباطات الکترونیکی هستند. به هر حال، این مجموع? تشکیل‌یافته از فیبر نوری، از داده‌های ابررایانه‌ای و فن‌آوری ماهواره‌ای که به طور غیر قابل اجتنابی جهانی شده‌اند، هم اکنون پیش روی ماست. تلویزیون، CD و CD Rom، اینترنت، کانال‌های موسیقی راک، رایانه‌های شخصی، بازی‌های رایانه‌ای، موبایل‌ها و واقعیت مجازی، همه و همه بزرگراهی الکترونیکی به وجود آورده­اند.

درک کامل تاثیرت این تغییرات مستلزم به چالش کشیدن نظم جهانی چند­رسانه­ای­ها به لحاظ تاریخی و نظری است که شرایط گفتمان عمومی را به انحاء پیچیده‌ای متحول می‌سازند. به جای دل‌مشغولی دربار? آداب و رسوم روزمره، بایستی شالوده‌های فلسفی این روزمرگی­ها در درازمدت بررسی شوند. به جای ضروری دانستن این جبر تکنولوژیکی، سامانه‌های رسانه­ای بایستی تابع زیرساخت‌های اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و نهادی خود قرار گیرند. برخورداری از بینش دینی برای این مهم ضروری است.

فن‌آوری به منزل? ابزاری بی­طرف

اولین وظیف? ما در این راستا این است که تفکر نادرست خود را در رابطه با تعاریف مربوطه تصحیح نماییم. فرض ابتدایی ما نیز این است که فن­آوری صرفاً یک ابزار است که می­توان آن را به طور درست یا نادرست به کار برد. ما اساساً آن را خارج از مقول? اخلاقی در نظر می­گیریم؛ چیزی جدای از ارزش‌ها، ابزاری خنثی که هم می­تواند برای مقاصد خیرخواهانه و هم اهداف شرورانه به کار رود.

بر اساس این فرضیه، حال اگر به دلیل مصرف بیش از حد آفت­کش­ها، نرخ سرطان افزایش یابد، اگر به خاطر روش‌های نوین شکار، نسل نهنگ­ها دچار انقراض گردد و اگر فن­آوری­های جدید، یک جامع? قبیله­ای دوراُفتاده را به نابودی کشاند، آن‌گاه نباید افرادی را که این محصولات نوین را طراحی و تولید کرده­اند، مقصر بدانیم. آن‌ها از هر گونه گناهی مبرّا هستند. در عوض، ما  باید سیاستمداران، شرکت­ها و دیگر مصرف­کنندگان را به دلیل قضاوت نادرست­شان سرزنش کنیم. در این‌جا به یاد این جمل? معروف می­اُفتیم که می­گوید:

اسلحه به خودی خود مردم را نمی­کشد، بلکه این مردم هستند که همدیگر را می­کشند.

فن‌آوری فی­نفسه مشکل­ساز نیستند، بلکه استفاده­هایی که از آن‌ها می­شوند، دردسرساز هستند.

محصولات تکنولوژیکی مستقل هستند؛ به ما این‌طور گفته­اند. این محصولات می­توانند فرهنگ­ها و سبک­زندگی­های گوناگونی را تحت پوشش خود قرار دهند. موتور به اتوبوس نیروی محرکه­ای می­بخشد تا مردم را به سر کار ببرد یا به قایق تفریحی قدرت می‌دهد تا به افراد مهم سواری دهد. یک چاقو زمانی که در دست جراح قرار دارد، جان انسانی را نجات می­بخشد و زمانی که به دست قاتل می­اُفتد، جان انسانی را می­گیرد. یک استیشن تندرو می­تواند به عنوان ابزاری نوع­دوستانه استفاده شود و بیماری را به بیمارستان برساند و در عین حال می­تواند خودرویی برای فرار یک سارق باشد. از یک دستگاه ویدیو، هم می­توان برای نمایش صحنه­های مبتذل استفاده نمود و هم می­توان اطلاعات مهم جغرافیایی کشور را در آن مشاهده کرد. به جای پخش آگهی بازرگانی می­توان از فن­آوری تلویزیون در جهت رسیدن به رستگاری بشر استفاده نمود.

دیدگاه رایجی که فن­آوری را خنثی می­داند، بیشتر به بُعد سخت­افزاری، تجهیزات و مصنوعات مکانیکی آن توجه دارد. از این منظر، فن­آوری، حوزه­ای مربوط به مهندسان، تولیدکنندگان و مصرف­کنندگان تلقی می­شود که تعالیم دینی در آن جایی ندارند ولی من این تعریف واگشت­گرا را قبول ندارم و برعکس، فن­آوری را فرآیندی انسانی می­بینم که سراسر سرشار از ارزش است. از دیدگاه من، فن­آوری یک فعالیت فرهنگی ممتاز است که به واسط? آن انسان­ها واقعیت اصلی را به منظور رسیدن به اهداف عملی خود شکل و تغییر شکل می­دهند. حال از این منظر استدلال من این است که ارزش به درون هم? فعالیت­های تکنولوژیکی، از چهارچوب تحلیلی که برای درک مسائل مربوط به این حوزه استفاده می­شود گرفته، تا فرآیندهای طراحی، تولید و هم‌چنین ابزارها و محصولات نهایی، به همه و هم? این‌ها نفوذ می­کند. گرچه مسئل? ارزش و ارزش­گذاری با نحو? استفاده­ از این ابزارهای تکنولوژیکی توسط افراد ارتباط دارد ولی این موضوع در هم? مراحل پیش از مصرف نیز وجود دارد؛ با این رویکرد، دانشجویان حوزهایی چون دین و رسانه هم می­توانند کمک شایانی به پیشرفت تکنولوژی داشته باشند.

فن­آوری­ در فضایی عاری از پیش­فرض اتفاق نمی­اُفتد بلکه در بستری پوشیده از تجارب انسانی رشد نموده و در مجرایی متشکل از تعهدات اساسی ما هدایت می­شود. آگاهی از این مسئله نه تنها به واسط? آگاهی از تعامل فن­آوری با عوامل سیاسی و اجتماعی به دست می­آید، بلکه این واقعیت اساسی که ابزارهای تکنولوژیکی منحصربه‌فرد و غیرجهانی هستند، نیز به ما کمک می­نماید تا به این موضوع واقف شویم. نگاه صرفاً ابزاری و فنی به تکنولوژی، ناشی از نوعی سفسط? منطقی است. این تعریف جزء را جایگزین کل می­نماید. جنب? فنی، یعنی ابزار، به معنای کل فن­آوری نیست. در این تعریف، محصول، ابزار یا شیءِ مصنوع جایگزین کل فن­آوری می­شود، گویی که ظاهر امر، کل آن است.

این فرض که فرآیندهای تکنولوژیکی بی­طرف و خنثی هستند، هزینه­ای گزاف در بر دارد؛  برای نمونه این مسئله دانشمندان و مهندسان را از هر گونه مسولیّتی مبرّا می­سازد. در بد­ترین حالت، این مسئله، نوعی جبرگرایی به وجود می­آورد که در آن منطق درونی فن­آوری ظاهراً به دنبال توسع? خود فن­آوری است. از طرفی این فرضی? بی­طرفی، نوعی تاکید نامتعادل و مبالغه­آمیز بر توسعه، کنترل، یکپارچگی و ادغام عمودی (شرکت­ها) ایجاد می­نماید که آرنولد پَسی (۱۹۸۳) آن را ارزش­ مهارت فنی می­نامد.

دیدگاهی بسته­تر نیز وجود دارد که قانونِ کاری «اگر می­توان کاری را انجام داد، باید آن را انجام داد» را ترویج نموده و ابعاد مهم دیگر در تصمیم­گیری را نادیده می­گیرد. در این‌جا هدف اخلاقی قربانی برتری فنی می­شود.

افرادی که به دین و فن­آوری علاقه­مندند، در واقع با مفاهیمی تاریخی روبه‌رو هستند. این مفهوم اصلی، در واقع، برگرفته از ارسطو است. فن­آوری عبارت است از آرایش ابزارها، ماشین­ها، وسایل و موادی که به انسان کمک می­نماید تا به اهداف خود برسد. تکنیک­ها به خودی خود معنادار نیستند. فن­آوری ابزاری است برای رسیدن به چیزی دیگر. فن­آوری در خارج از وجود فرد و بیرون از ماهیت جامعه قرار می­گیرد. اهداف آن برگرفته از اهداف غیر تکنولوژیکی است. محصول تکنولوژی، ضروری یا ذاتی نیست. خرگوش یا بوته­های گیاهی بر اساس شکل طبیعی خود رشد می­کنند ولی ما از طریق تکنیک­ها  و با استفاده از مواد معدنی، آگاهانه یک چهارپای? پلاستیکی می­سازیم. معنای محصولات تکنولوژیکی را می­توان در اهداف انسانی یافت.

ارسطو در کتاب متافیزیک I و کتاب سیاست III اظهار می­دارد که ابزارها نیازهای ضروری انسان را برآورده می­سازند؛ نیازهایی چون پناهگاه، لباس، غذا و دارو. نیازهای اساسی بایستی قبل از آن‌که فن­آوری لازم برای تضمین بقای انسان به وجود آید، تامین شوند. ابزارهای موسیقی برای لذت است و ابزارهای علمی موجود در ستاره­شناسی برای افزایش آگاهی انسان است ولی در هم? این موارد، وجود محصولات تکنولوژیکی با مواردِ کاربرد و استفاد? آن‌ها توجیه می­شود. فن‌آوری یک فعالیت دست پایین بشری است؛ چون منطق، وجه تمایز بشر از دیگر گونه­هاست، سیاست و فلسفه بایستی در چهارچوب خود دنبال شوند؛ از طریق این دو ما به جوهر? خود پی می­بریم؛ فن­آوری فرودست است.

نظریه­پردازان برجست? حوز? ارتباطات، همین سنّت ارسطو را اتخاذ نموده­اند. برای نوربرت وینر (۱۹۴۸،۱۹۵۴)، مخترع سایبرنتیک، سیاستمداران و فعالان اجتماعی باید نگران تاثیرات فن­آوری باشند ولی در عین حال به مهندسان مجال دهند تا با هم? توان خود برای افزایش سرعت و ظرفیت این اختراع در آزمایشگاه کار کنند. برای کلود شانون و وارن ویور (۱۹۴۹)، این سنت، چهارچوبی برای مدل ریاضیاتی انتقال اطلاعات به دست می­دهد که اختراع ما را از ۸۰۰۰ بایت در ثانیه در سیم­های تلفن، به ۱ میلیارد بایت در ثانیه در فیبرهای نوری ارتقا می­بخشد.

حتی اگر فردی روایت مدل دو لایه­ای ارسطو برای دور? پیش از مدرن را نیز قبول داشته باشد ولی آیا این مدل در حال حاضر تا چه اندازه قابل دفاع است؟ پیشرفت­های تکنولوژیکی در جوامع صنعتی آن‌قدر سریع اتفاق می­اُفتند که جای بسیار کمی برای تعیین حدّ­ و مرز و تشخیص جهت صحیح باقی می­ماند. با توجه به پیچیدگی فن­آوری قرن ۲۱، دیگر تاثیر اجتماعی به ندرت مورد محاسبه قرار می­گیرد. در بخش کشاورزی، حمل و نقل و ارتباطات، آن‌چه که نیاز اساسی انسان را در یک موقعیت خاص برآورده می­سازد، اغلب در هم? موقعیت­ها در درازمدت تاثیری عکس دارد. ایده­ها هر یک دارای پیامدهای خاص خود هستند. با فرض وجود بی‌طرفی، فرهنگ تکنولوژیکی امروزه ابزارگراست.  مهندسان با استفاده از اصل کارآمدی دست به طراحی یک سامان? جهانی می­زنند و شرکت­ها با یکدیگر بر سر این سامانه بر مبنای میزان سوددهی آن به رقابت می­پردازند. از منظر ابزارگرایی، ماشینی‌شدن و هم‌چنین ضرورت­های تکنولوژیکی به میزان بسیار زیادی با دیدگاه­های مذهبی انسان و ضرورت­های اخلاقی او در تضاد هستند.

ژاک ایول

چشم­اندازهای دینی به این حوزه کمک می­نماید تا از دیدگاه فن­گرای (ابزارگرای) تکنولوژی، یعنی همان بی­طرفی، رهایی یابد. در واقع، دین به عنوان دنیایی نمادین از دغدغه­ غایی بشر، بیش از هر زمان برای بررسی بافت و ساختار تکنولوژی­های رسانه­ای امروز مورد نیاز است. ژاک ایول (۱۹۱۲-۱۹۹۴) از دانشگاه بوردو یک نمونه از کسانی است که در زمین? جامعه­شناسی و دین آثار متعددی دارد. ایول (۱۹۵۴/۱۹۶۴) ابزارگرایی در جوامع تکنولوژیکی را به عنوان یک کُل می‌بیند. از نظر وی زیرساخت­های این جوامع با فن­آوری سازگاری دارند. نیروی محرک? دنیای اجتماعی ماشین­ها، مسئل? کارآیی است. در این‌جا جلوی ارزش­های اخلاقی گرفته می­شود ولی مقول? تکنیک و مقول? قضاوت­ دربار? درستی یا نادرستی با هم جمع نمی­شوند. تکنیک به مانند یک گیوتین عمل کرده و ارزش­های اجتماعی دیگر را نابود می­سازد. همان‌طور که «در قدیم چشم­های بلبل را درمی­آوردند تا بتواند بهتر نغمه­سرایی نماید» (ایول، ۱۹۶۵/۱۹۶۷)، ما نیز تعهدها و اخلاقیات نسبت به مهارت تکنولوژیکی را کنار می­گذاریم.

گرچه فن­آوری­ها همواره استفاده شده‌اند ولی ما هم اکنون در حال تغییر نسبی به سوی نظمی دیگر هستیم. بحث ایول (۱۹۷۷/۱۹۸۰) گسترش روزافزون فن­آوری‌­ها نبود، بلکه مسئل? وی نظم آن‌ها یا جامعه بود. گرچه تمدن­ها در طول قرون متعدد ابزارهای مختلف را اختراع کرده‌اند ولی طی قرن ۲۰ میلادی یک تغییر کمّی رخ داد. در این‌جا از طریق یک قانون جامعه­شناسی، می‌توان ایول (۱۹۵۴/ ۱۹۶۴) را  بهتر درک نمود: با افزایش کمیّت، کیفیّت تغییر می­کند. یک شهر کوچک با جمعیّت ۱۰۰۰ نفر بر روی طیفی قرار دارد که در آن طیف، یک شهر بزرگ ۱ میلیون نفری نیز قرار دارد ولی در طول این طیف، یک تغییر اساسی رخ می­دهد به طوری که یک مرکز عمد? شهری با یک روستا به میزان چشم­گیری تفاوت دارد. در دوره­های گذشته ابزارها تحت نظارت مجموعه­ای پیچیده از ارزش­های اجتماعی قرار داشتند ولی امروزه شیوع و پیچیدگی فن­آوری­های نوین، جامعه را طوری تجدید سازمان می­نماید که بتواند این فن­آوری­ها  را کارآمد سازد. از دیدگاه ایول (۱۹۷۳/۱۹۷۵) جوامع تکنولوژیکی نبوغ را در پس ماشین قرار داده­اند. این جوامع به راحتی به قدرت ماشینی شدن مجال داده­اند تا نه تنها حوز? مهندسی و تجارت را تعریف نمایند، بلکه در حوزه­هایی چون سیاست، تحصیلات، پزشکی و کلیسا نیز تعیین‌کننده باشند. انسان­ها که از ایجاد یک زندگی معنادار در خارج از فضای مصنوعی فرهنگ تکنولوژیکی ناتوان هستند، امید نهایی خود را رسیدن به آن می­دانند. ما که هیچ منبع امنیتی دیگری در مقابل خود نمی­بینیم، در نتیجه خود را در خدمت بهره­وری تکنولوژیکی درمی­آوریم. هدف اخلاقی در این‌جا قربانی برتری تکنولوژیکی می­شود.

ایول (۱۹۴۸/۱۹۵۱، ۱۹۸۰/۱۹۸۳) یک سنّت دینی ارائه نمود. مسیحیت او نشان می­دهد که چگونه یک دیدگاه دینی، نوعی چهارچوب تحلیلی به دست می­دهد که به واسط? آن می­توان پرسش‌های متعددی را در زمین? فن­آوری مطرح ساخت. اندیشه­های ایول با مسئل? خلقت آغاز می­شود. استدلال وی  را می­توان به این صورت خلاصه کرد: گون? بشری در ابتدای تاریخ خود، تعهدی فرهنگی عهده­دار می­شود. به دستور خداوند اولین پدر و مادر بارور شده تا زمین را از هم‌نوعان خود پرکرده وآن را تحت کنترل خود در آورند. (سفر پیدایش ۱:۲۶-۱:۲۸) خداوندِ خالق، انسان را به عنوان جانشین و نمایند? خود در زمین قرار داد و به او هوش و قدرت خلاقانه­ای اعطا فرمود. بدین ترتیب، مسیحیان دلیلی برای مطالع? شیمی، تدوین ادبیات و نیز هنرهای مختلف و تبدیل واقعیّت طبیعی به مصنوعات تکنولوژیک یافتند.

بهبود زیبایی و برتری خلقت از تعهدات تفویض‌شد? مسیحیت است ولی از زمان معصیت حضرت آدم این اختیار شکننده و مختل گردید. در کتاب مقدّس، فرهنگ به لحاظ کمّی اُفت داشته است ولی مطلقاً ارزش کنار گذاشته نشده است. مخلوقات بشری به فساد، خرابی، تحریف‌شدگی و بیراهگی رفته­اند ولی تعهد فرهنگی به ما حکم می­نماید  اَشکال فرهنگی را تغییر دهیم ولی آن‌ها را به طور کلی از بین نبریم. ارتکاب به معصیت حضرت آدم بسیار مهم بود ولی به انداز? خود آفرینش، حیاتی نبود. نهادهای دینی موظفند آیات الهی را بنمایانند نه این‌که به شکل بی‌رحمانه­ای دستاوردهای فرهنگی بشر نظیر دستاوردهایی را که در فیلم، تلویزیون و اینترنت وجود دارند، محکوم کنند.

فرهنگ، یک محیط ثانویه است که به وسیل? نظم ایجادشده توسط تلاش­های خلاقان? افراد ساخته می­شود. فرهنگ به عنوان یک دستاورد انسانی از طبیعت متمایز است. فرهنگ میراث ما انسان‌ها در زمان و مکان است. در شکل­گیری فرهنگ، ارتباط، نقش یک کاتالیزور و نیروی محرکه را دارد. حضرت آدم برای اثبات حقانیّت خود حیوانات را صدا می­کرد و با خداوند در باغ بهشت صحبت می­نمود.

رسانه­های جمعی جهانی، تامین‌کننده­های بی­طرف اطلاعات نیستند بلکه آن‌ها خالقان و شکل‌دهندگان فرهنگ هستند. در درون پارادایم فرهنگی، ارتباط، فرآیند نمادینی است که بیانگر خلاقیت انسان و زمینه­ساز شکل­گیری فرهنگ است. فرهنگ به منزل? رحم است که نمادها در آن زاده می­شوند و ارتباط نیز بافت پیونددهند? ساختار فرهنگ است. از این منظر، فن­آوری­های رسانه­ای فی‌نفسه ابزار یا محصول نیستند، بلکه فعالیت­های فرهنگی هستند که طراحی، ساخت و کاربرد، جزء لاینفک آن‌هاست. فن­آوری یک کار فرهنگی متمایز است که در آن انسان­ها، آزادی و مسولیت خدادادی خود را از طریق شکل­دهی و دگرگونی آفرینش طبیعی و با کمک ابزارها و فرآیندهای مختلف برای رسیدن به اهداف عملی خود مورد استفاده قرار می­دهند. رسانه­های جمعی دنیا، موسسات فرهنگی­اند. حال پرسش ایول (۱۹۶۲/۱۹۶۵) این است که چگونه می­توان این رسانه­ها را به نحوی شکل داد و هدایت نمود که به عوامل ضدفرهنگی تبدیل نشوند، بلکه به عنوان سازه­های زندگی و جامع? انسانی رشد یابند. رسانه­های جمعی دنیا، به عنوان نهادهایی اجتماعی، عواملی تکنولوژیکی هستند که ما را ملزم می­سازند تحلیل خود را که ریشه در تعهد فرهنگی دارد، به ورای پیام­ها برده و کنترلِ آن ابزاری را که سازند? پیام است، در دست گیریم.

از دیدگاه ایول (۱۹۸۵/۱۹۸۹)، فن­آوری نقش تعیین‌کننده­ای در تعریف فرهنگ قرن بیستم دارد ولی تنها راه این کار نیست. فن‌‌آوری صرفاً یک حوزه نیست که فیلسوفان و جامعه­شناسان به بررسی آن بپردازند، بلکه مبنایی جدید برای درک خود، نهادهای انسانی و در نهایت واقعیت است. ایول (۱۹۵۴/۱۹۶۴) استدلال می­نماید که یک جامعه صرفاً به دلیل وجود ماشین­های گوناگونش تکنولوژیکی نیست، بلکه به خاطر این‌که تکنیک­های کارآمد همگی حوزه­های انسانی را دنبال می­نمایند، تکنولوژیکی محسوب می­شود. تکنیک­های ماشینی نه تنها دربار? طبیعت به کار می‌روند، بلکه دربار? فرهنگ و درک ما از انسان بودن نیز کاربرد دارند. رسانه­های ارتباطی به عنوان کاتالیزورهای شکل­گیری فرهنگ، جلوه­ای از­ تکنولوژی به عنوان یک کل هستند. در حالی که ماهیت خاص رسانه­ها به عنوان یک فن­آوری، نمایشگر عوامل ساختاری همگی مصنوعات فنی است، در عین حال این ماهیّت منحصربه‌فرد، وظیف? انتقال نمادها را جزء لاینفک این رسانه‌ها  قرار داده است. بنابراین، فن­آوری­های اطلاعاتی به ویژگی­های تکنولوژیکی عینیت بخشیده و به عنوان عاملی برای تفسیر معنای پدیده­ای که دربرمی­گیرند، درمی­آیند. همگی مصنوعات، معنا را به نحو مهمی انتقال می­دهند ولی ابزارهای رسانه­ای این کار را به طور منحصربه‌فردی انجام می­دهند. بنابراین، همان‌طور که رسانه­ها دنیا را برای ما ترسیم نموده و گفت‌وگوهای ما را سامان ­می­بخشد، تصمیمات ما را تعیین نموده و هویت ما را شکل می­بخشد، همین کار را هم با فرآیند فن­آوری انجام داده و پیغام حرکت به سوی کارآمدی را به روح ما منتقل می­نماید.

امروزه فرهنگ رسانه­ای، ابزارگراست. مهندسان در درون یک پارادایم فن­سالارانه، به طراحی رسانه­های جهانی پرداخته و شرکت­ها برای به دست آوردن این رسانه­ها با یکدیگر به رقابت می‌پردازند. ضروریات تکنولوژیکی غالب گشته و سرعت انتقال و رشد اقتصادی نیز نیازی به منطق، تعهد و اخلاقیات ندارد. از این منظر، هنرمندان و تولیدکنندگان فرهنگ عامه، به ندرت یخ را شکسته و پرسش‌های ارزشی مطرح می­سازند؛ آن‌ها در عوض بر سبک، سازوکار، صنعت سینما و ظرفیت دیجیتالی تاکید دارند. گفته می­شود که فضا و زمان، همگی معنایی را که در واقعیت وجود دارد، در خود دارند. توسعه، کنترل، یک‌دستی و یکپارچگی همگی عواملی هستند که باعث ایجاد فرآیند عنان­گسیخت? جهانی­شدن در ده? گذشته شده و به ما درسی تاریخی دربار? چگونگی عملکرد ابزارگرایی می­دهد.

بنابراین مسئله این نیست که آیا ابزارهای رسانه­ای را می­توان به طور دقیق تجزیه و تحلیل کرد، بلکه پرسش آن است که آیا می­توان مشکل پیچیده­تر دیدگاه جهانی را در این رابطه بررسی نمود. حالت رازگون? ماشینی‌شدن، وجود ما ـ فلسف? ما از زندگی ـ را نابود می­نماید. نظم تکنولوژیکی آن‌قدر غالب و همه‌جا­گیر شده که دیگر نمی­توان آن را کنترل نمود. البته، فهرست بی‌انتهای بحران­های کوتاه­مدت نیز بایستی در نظر گرفته شوند، هر چند که دغدغ? درازمدت و عمد? ما باید  فلسف? زندگی باشد؛ فلسفه­ای که تضعیف شده است. دیدگاه ابزارگرایانه در حال نفوذ به روح ما، نحو? آموزش و یادگیری ما و هم‌چنین چگونگی ادار? نهادهای اجتماعی از سوی ماست. محاسبات احتمالی و تقریبی در حال جایگزینی اهداف و مصلحت عمومی هستند؛ نظم تکنولوژیکی در حال تنظیم نظم اخلاقی در چهارچوب تکنیکی است.

سامانه‌های سیاسی و ساختارهای اقتصادی به طور کلی با روح ماشینی‌شدن از بین می­روند ولی این مسئله دربار? ارتباطات بیشتر صدق می­کند. اگر شکوفایی حکومت و نظم صنعتی مظاهر برتری تکنولوژیکی باشند، آن گاه سامانه‌های ارتباطی ما نمی­گذارند که این تکنولوژی «ظالمانه جلوه نماید؛ آن‌ها ما را متقاعد می­سازند که در برابر آن تسلیم باشیم» (ایول، ۱۹۶۲/۱۹۶۵). نظم اطلاعاتی و کارآیی، با ظرافت خاصی شهروندان را متقاعد می­سازد که آن را پذیرفته و یا حتی با آغوش باز از آن استقبال نمایند. داده­های فراوانی که دور از دسترس قضاوت افراد و شکل­گیری دیدگاه­های آن‌ها قرار می­گیرند، در واقع سر آن‌ها را در درون پارادایمی ابزارگرایانه که مانع هر گونه تعهد اخلاقی است، گرم می­نمایند.

بنابراین، یک مسئل? بغرنج از دیدگاه دینی بروز می­یابد: آن‌چه که در فرآیند انتقال اطلاعات به دست می­آید، در حوز? اخلاقیات از دست می­رود. در فرآیند ساخت سامانه‌های مکانیکی تخصصی، دنیا از بُعد اخلاقیات مبرّاست. کارآیی و اخلاقیات در دو سوی قطب­های مخالف قرار دارند؛ در واقع، نوعی تضاد وجود دارد. ما باید این مشکل را با هم? ناخوشایندی‌اش بپذیریم. واقعیت­های جهانی، ارتباطات جهانی می­طلبند. نژاد بشر را نمی­توان به وسیل? سیاست و اقتصاد فراملی به خوبی ترمیم نمود. اطلاع­رسانی یک ضرورت اجتماعی دنیای مدرن است ولی همگام با گسترش این نظام، افزایش محتوا و سرعت انتقال آن، اصل هنجارگرایی که امروز بیش از هر زمان دیگر به آن نیاز است، در حال تضعیف شدن است. درست زمانی که به مخزن تعهدات، منطق و هوشمندی می­رسیم و بیشترین نیاز را به آن‌ها داریم، دست خالی می­مانیم.

بر اساس یک افسان? قرون وسطایی، روزی اژدهایی به صورت اضطراری برای دفاع از قلعه­ای فراخوانده شد. اژدها هیبت قدرتمند خود را به قلعه رسانده و خود را آماد? آتش کشیدن حمله‌کنندگان می­نماید ولی زمانی که روبه‌روی آن‌ها قرار می­گیرد، هیچ اتفاقی نمی­اَفتد. شعله‌های آتش در شکم او می­خشکند و در این لحظه، اژدها چیزی بیش­ از یک پیکر فاقد شعله نبود. امروزه زمانی که تقاضا زیاد است، سازمان­های بزرگ اطلاع­رسانی خود را آماد? مبارزه با یکدیگر می­نمایند. کمیته­های اخلاقی به شکل نهادهای حرفه­ای ظاهر شده و هشداردهندگان انتظار عملکرد مسؤلانه­تری دارند. کتاب ها، مجلات و ویدیوها، ظاهر حرفه­ای موجه، دلسوزانه و برازنده­ای به خود می­گیرند. اژدها در حال غریدن، پایین و بالا پریدن و فوت کردن است ولی آتشی در کار نیست. در لحظ? بحرانی به جای شعله­های سوزنده، آتش در همان درون اژدها خاموش می­شود. به گونه‌ای مشابه، آتش درازمدت تفکر هنجاری در حال خاموش شدن است.­ در جایی که یک ارزش­شناسی روشنگر برای مقابله با آتش درون بسیار نیاز است، منبع الهام­بخش آن رو به زوال است. زیرساخت­های اساسی در یک دنیای مطمئن نیوتنی با معانی روشن­تر طراحی گشته­اند. دیدگاه روشنفکری افول کرده، منطق آن توسط فروید مورد هجوم قرار گرفته و دنیای راکد آن را نیز داروین ویران نموده است. خطرات افزایش یافته، گردباد نزدیک است و ما بدون هیچ گونه لنگر نظری با یک طوفان روبه‌رو هستیم. احمقانه است که به دنبال یک راه­حل سریع بگردیم و غیرقابل قبول است که در پس لفاظی­های تخیلی پنهان شویم ولی از طریق بینش دینی، حوز? هنجارگرایی، هنوز هم می­تواند به عنوان یک عمل وجدانی تلقی شود که احساس نیاز به دیدگاهی که بر اساس آن بتوان همگی مراحل یک پدید? تکنولوژیکی را ارزیابی و بازسازی کرد، نیروی محرک? آن قرار گیرد.

شرایط انسانی

رویکرد ابزارگرایانه، نه تنها رویکردی محدود است، بلکه به لحاظ معرفت­شناسی و جامعه‌شناسی نیز منسوخ است. التجاء برای توجه بیشتر به اهداف، دیگر فایده­ای ندارد. پارادایم ابزارگرایان? ارسطو اشتباه است. از منظر مطالعات دینی، یک فلسف? کاملاً متفاوت دربار? فن‌آوری نیاز است. کل پدید? فن­آوری بایستی مورد سوال قرار گیرد نه فقط برخی از مشخصه­های آن. در این‌جا مشکل ابزارها و اهداف نیستند، بلکه فن­آوری به عنوان عرصه­ای که با هستی بشر دراُفتاده است، مسئل? اصلی است.

آن‌طور که ارسطو تصور می­نمود، انسان­ها نسبت به فن­آوری در موضعی بیرونی قرار ندارند، بلکه فن­آوری با هستی انسان گره خورده است. ماهیت فن­آوری درک نمی­شود مگر با کنار آمدن با گون? انسانی. زیرساخت­های فعالیت­های تکنولوژیکی ریشه در تمدنی دارند که سرشاراز ارزش‌های اساسی است. دیدگاه سنتی، فن­آوری را با ابزارها یا مصنوعات و محصولات برابر می‌داند ولی برای مارتین هایدگر (۱۹۷۷)، برای نمونه، فن­آوری یک اسم نیست بلکه یک فعل است؛ فرآیندی فرهنگی است که در آن هستی انسان بنا می­شود. فن­آوری و انسان به مانند یک مخلوط‌کن عظیم غذایی، محرک یکدیگر هستند. فن­آوری صرفاً کاربرد علم نیست، بلکه شیوه­ای هنرمندانه از تاویل اجتماعی است. این مهندسی مکانیک نیست که چیزی را می­آفریند، بلکه فرآیند خلاقان? موجود در آن است که خلق می­نماید؛ درست شبیه آن‌چه در شعر و مجسمه­سازی اتفاق می­اَفتد. برای هایدیگر، معنای فن­آوری ریشه در ارضای نیازهای انسانی ندارد، بلکه ریش? آن در نگرانی ما برای محق دانستن خود نسبت به هستی است. در قلب آگاهی تکنولوژیکی، هستی نهفته است.

فن­آوری­­های رسانه­ای مکانیسم­های بسیار قدرتمندی برای ساخت مقوله­ای نادرست از انسان هستند. در فرآیند فرهنگ­سازی که متاثر از همین فن­آوری است، بینندگان و خوانندگان به عنوان خریدار تلقی می­شوند. داده­های خصوصی و محرمانه تبدیل به کالاهایی برای بانک­های اطلاعات دیجیتال می­شوند. در مهندسی ژنتیک، انسان­ها مواد خامی هستند که خوراک آزمایش­های علمی­اند. ما از منابع انسانی مثل کف پلی­استر استفاده می­کنیم و به محض این‌که کارمان تمام شد، آن را دور می­اندازیم. در نمون? کلاسیک دستگاه گوجه­چینی که در دانشگاه کالیفرنیا طراحی شد ـ یک گوج? هیبریدی (دو رگه) به نام ایروین می­بایست تولید شود ـ این گوجه دارای چنین ویژگی­هایی بود: پوست آن می­بایست کلفت باشد تا زخمی نشده و آسیب نبیند؛ گوجه­ها هم‌زمان با افزودن رنگ شیمیایی مورد نیاز، قابل استفاده بودند؛ گوجه­ها برای حمل و بسته­بندی بهتر در شکل­های هندسی مربع و مستطیل تولید می­شدند.

سازگار کردن گوجه با ماشین، یک مثال از چگونگی به خطر اُفتادن ویژگی بی­نظیر بودن انسان توسط فن­آوری فراگیر است. فرآیند تکنولوژیکی، بی­وقفه و به طور فوق­العاده­ای در حال پیشی گرفتن از طبیعت و انسان و در صدد جایگزینی آن‌هاست.

آن‌چه ما را تهدید می­کند، ماشین­های مرگ­بار و فن­آوری نیستند، بلکه ویژگی انسان بودن اصیل ما در حال از بین رفتن و نابود شدن است. ما در این‌جا صرفاً با یک مشکل تکنولوژیکی که نیازمند راه­حل است، مواجه نیستیم، بلکه با یک موقعیت خطرناک هستی­شناختی روبه‌رو هستیم که باید از آن رهایی یابیم. بحرانی که ما با آن مواجه هستیم، خود فن­آوری نیست، بلکه درک تکنولوژیکی هستی است. نظریه­های مربوط به حوز? ارتباطات که طرفدار رسان? بی­طرف هستند، در واقع به دفاع از یک فلسف? خاص فرهنگی، یعنی ابزارگرایی، می­پردازند. افرادی که بر روی نقط? مشترک دین و ارتباطات کار می­کنند، به دنبال ایجاد یک مدل انسانی غیرابزاری به عنوان جایگزین هستند.

ما به یک پارادایم جدید نیاز داریم، به نوعی دگرگونی در تفکر خود احتیاج داریم. ما بایستی باورهای‌مان از پیشرفت، تخصص و توسعه را از طریق افزایش آگاهی خود دگرگون سازیم. ارزش­های ریشه‌دوانده در ماشین، بایستی جای خود را به ارزش­های نهفته در قداست حیات و زندگی بدهند. برخلاف بازارهای جهانی که گرایش عمومی را به سمت خود دارد، قداست جهانی زندگی، محور چشم­اندازهای انسانی است. ریش? این پارادایم، احترام به حیات بر روی کر? زمین است و نه تمسک­جستن به اندیشه­های انتزاعی منطقی و پذیرش آسان نسبی­گرایی اخلاقی. در این پارادایم، منطق هر عمل انسانی احترام به قلمرو طبیعی است که تمدن بشری در آن قرار دارد. مکتب روشنفکری، طبیعت را به عنوان یک ماد? بی­جان تعریف می­نماید ولی این رویکرد استقرایی به ماده و حرکت، دست‌کم یک هدف قطعی را توجیه نمی­کند: زندگی که آشکارا تولید و بازتولید می­شود.

وظیف? ما برای حفظ زندگی انسانی شبیه مسئولیت والدین در قبال فرزندان خویش است. همین تعهد عینی است که به عنوان یک اصل اساسی، قطعی و فاقد زمان تلقی می­شود. از دیدگاه امانوئل لویناس (۱۹۸۱)، حیات دارای یک ویژگی بدیهی است. از نظر وی، زمانی که یک زندگی جدید آغاز می­شود، یا وجود یک فرد جدید و محتاج به کمک روبه‌روی ما ظاهر می­گردد، آن‌گاه ما زندگی انسانی را به صورت یک کل می­بینیم. بنابراین، هستی انسانی را نمی­توان انکار کرد مگر با نابودی خود ما. زندگی مقدس ما در سراسر مرزهای فرهنگی، نژادی و تاریخی، نظمی اخلاقی به خاصیت مخلوق بودن ما القا می­نماید. احترام به زندگی بر روی زمین، هم? ما را به عنوان یک کُلِ جاندار به یکدیگر پیوند می­دهد (کریستین و ترابر، ۱۹۹۷). الزام ما برای پذیرفتن و تحمّل یکدیگر، وجود انسانی را تعریف می­نماید. این ایده معرف یک اجماع ظاهری نیست، بلکه به دنبال بسیج همگانی برای جست‌وجوی ژرف در دیدگاه­ها و مشخص نمودن نوعی تعهد مشترک به حیات مقدس است.

بسیاری از ادیان، این هنجار اصلی را به انحاء مختلف بیان کرده و آن را به طور مشخص نشان می­دهند ولی قداست زندگی، به عنوان یک هنجار بنیادی برای نظم بخشیدن به مناسبات سیاسی و نهادهای اجتماعی است. هستی مشترک انسانی به این معناست که افراد به طور غیرقابل اجتنابی مدعی جایگاه نقض­ناپذیر یکدیگر می­شوند. با توجه به بی­همتایی گون? انسانی، همبستگی همگانی، هست? هنجاری انقلاب فرهنگی است که از درون آن اشکال انسانی فن­آوری ارتباطات ظهور می­یابند.

عدالت اجتماعی

در دنیایی که امپراطوری­های رسانه­ای در حال شکل­گیری­اند، هست? اصلی اخلاق دینی، عدالت است. یکی از اصول اخلاقی اجتماعی عدالت، زیرساخت هنجاری فن­آوری‌­های ارتباطی است. ادیان مختلف همگی حامی یک نظری? چندلایه­ای عدالت بر اساس نیاز انسان­ها هستند؛ نظریه­ای که با نظری? ایستا و شکنند? بی­طرفی، تفاوت­های اساسی دارند.

زمانی که عدالت در چهارچوب نیازهای اساسی درک شود، آن‌گاه مسئل? اساسی، قابلیت دسترسی است. برای حامیان عدالت توزیعی (توزیع منابع بر اساس نیازها)، دسترسی به رسانه، صرف نظر از درآمد و مکان جغرافیایی افراد و متناسب با نیازهای اساسی آن‌ها، بایستی همگانی باشد. اطلاعات جامع بایستی بدون هیچ­ گونه تبعیضی در اختیار همه قرار گیرد.

در مقابل، تفکر رایج و استاندارد در بین رسانه­های خصوصی این است که هر کس به تناسب توانایی مالی­اش بایستی بهره­مند گردد. این بازار عرضه و تقاضاست که مشخص می­نماید به چه کسی باید خدمات داد و به چه کسی خیر. فرض بر این است که مصرف‌کنندگان در بیان اولویت‌ها و در انتخاب آزادان? کالاها و خدمات گوناگون و متعدد کاملاً مختار هستند. این طور فرض می­شود که تصمیم­گیری دربار? پول مصرف­کنندگان، تنها به خود آن‌ها بستگی دارد؛ چرا که این حق آن‌هاست تا دربار? ارزش­های اجتماعی و اموال خود بدون هیچ اجباری از بیرون، تصمیم­گیری نمایند. از این منظر، شرکت­های تجاری به هیچ عنوان سازمان­های خیریه محسوب نمی­شوند و بنابراین هیچ تعهدی برای اعطای یارانه به اطلاعات ندارند. اصل اخلاقی عدالت توزیعی (عدالتی که در آن توزیع بر اساس نیاز است)، دیدگاه افراطی را جایگزین دیدگاه سنتی می­نماید. نیازهای حیاتی انسان مربوط به بقا یا معیشت هستند. این‌ها خواسته­های سطحی یا میل­های فردی نیستند. نقاط  مشترک ادیان مختلف تنها در فهرستی از همین نیازهای اساسی انسان نظیر غذا، پناه‌گاه، پوشاک، امنیت و مراقبت­های پزشکی است. اگر ما نتوانیم این نیازها را به دلیل محدودیت­های شرایطی برای خود تهیه نماییم، آن‌ها باز هم به عنوان کالاهای اساسی تلقی می­شوند. هر فردی صرف‌ نظر از تلاش فردی­ خود، مجاز به داشتن آن‌ چیزی است که برای زندگی انسانی­اش لازم دارد.

شاه‌راه‌های الکترونیکی حال حاضر را جز به عنوان یک نیاز اساسی نمی­توان در ذهن تصور نمود. امروزه شبکه­های ارتباطاتی، اقتصاد جهانی را هدایت نموده، اطلاعات پزشکی و کشاورزی در اختیار ما قرار داده و تجارت جهانی را سازمان­ می­بخشند. این شبکه­ها، کانال هایی هستند که به واسط? آن‌ها بحث­های سیاسی و مناظرات ملل متحد پخش می­شود و از طریق آن‌ها می­توانیم جنگ و صلح را به نظاره بنشینیم. بنابراین، سامان? اطلاع­رسانی به عنوان یک نیاز اساسی زندگی در درون نظمی جهانی، بایستی عادلانه و صرف نظر از درآمد، نژاد، دین و شایستگی توزیع شود.

با این حال، این احتمال منطقی نیز وجود دارد که توزیع نیاز‌محور همواره توسط خود بازار انجام شود. رایانه به میزان زیادی در جوامع تکنولوژیکی رخنه نموده در حالی که این امر در جوامع غیرصنعتی صدق نمی­کند. فن­آوری دیجیتال به طور نامتناسبی در دنیای توسعه­یافته متمرکز شده است. ۷۵% کاربران اینترنت در دنیا، ساکن چند کشور معدود آسیایی، اروپا و ایالات متحد? آمریکا هستند. تنها یک هزارم درصد از جمعیت آفریقا دارای رایانه هستند و در هند از هر ۵۰۰۰۰  نفر یک نفر از اینترنت استفاده می­کند. کاربران اینترنت در فنلاند بسیار بیشتر از کاربران کل کشورهای آمریکای لاتین هستند. هم‌بستگی معناداری بین تولید سران? خالص ملی و توزیع اینترنت وجود دارد. در ایالات متحد? آمریکا، ۸۰% از خانوادهای دارای درآمد ۷۵۰۰۰ دلاری، صاحب رایانه هستند و این در حالی است که تنها ۷/۶% خانواده­های دارای درآمد ۱۵۰۰۰ دلار یا کمتر، یک رایانه در منزل دارند. توزیع جهانی بر اساس سود، بعید به نظر می­رسد. اصل اخلاقی عدالت ما را ملزم می­دارد تا از مجرای قانون، سیاست دولت و هم‌چنین مالکیت عمومی، امکان دسترسی آزاد را فراهم آوریم. الگوی رویکرد ما به نهادهای رسانه­ای بایستی مانند مدارس باشد که ما آن را به عنوان وظیف? خود تلقی نماییم نه چیزی که به توصی? مهندسان و یا تنها به انگیز? سود در ما ایجاد می­شود.

در گذشته عدالت توزیعی، چهارچوبی از مسئولیت اجتماعی در قبال پخش رادیوـ‌تلویزیونی و یک اصل اخلاق حرفه­ای برای روزنامه­ها و مجلات ایجاد می­نمود. هدف اصلی، آگاه ساختن شهروندان بود؛ یعنی، مطلع ساختن عموم از حوادث روزمره در یک بافت معنایی. برای ارتباط راه دور، اصل توزیع عادلانه، هنجار دسترسی برابر است که در آن انتقال داده­ها، ارتباط تلفنی، خدمات پستی در دسترس هر فردی در چهارچوب استانداردهای عادلانه قرار می­گیرد.

ولی مسئولیت اجتماعی در قبال پخش رادیو تلویزیونی و خبرنگاری و دسترسی عادلانه به ارتباطات راه دور (مخابرات)، اصول هدایتی در سطح ملی هستند. این اصول بیشتر در خدمت سیاستمداران است. در عصر دیجیتال ـ که ریشه در رایانه، اینترنت و ماهواره دارد ـ همگی افراد از تمامی انواع خدمات رسانه­ای استفاده می­کنند. در نتیجه اصل رهنمون­ساز، بایستی همان دسترسی همگانی و بر اساس نیاز افراد باشد. خدمات جهانی، پاشن? آشیل فن‌آوری‌هایی است که با اختراع، مهندسی و بازار سروکار دارند. همین‌طور که شکاف بین فقیر و غنی عمیق و عمیق­تر می­شود، وجود یک طبق? فرودست به لحاظ اطلاعاتی نیز مساله را بغرنج­تر می­سازد و این پیچیدگی از این ایده که اطلاعات و تحصیلات راه­های رسیدن به برابری هستند، به وجود می­آید.

دانشمندان صاحب چشم­انداز دینی، بدون هر گونه مداخله در سامان? بازرگانی به نمایندگی از عدالت توزیعی، مدام نگرانی خود را از این مسئله ابراز می­دارند که ما جهان را هم‌چنان به دو دست? نخبگان تکنولوژیکی و کسانی که فاقد ابزار کافی برای مشارکت هستند، تقیسم نماییم.

نتیجه­گیری

برای عصر اطلاعاتی حال حاضر، به یک انقلاب فکری نیاز است. به جای راه­حل­های موقتی و پراکنده، یک تغییر ساختاری در نحو? درک ما از آن ضروری است. ابزارگرایی کارایی فنی و مهندسی بایستی جای خود را به یک مدل هنجاری برای شکل­گیری فرهنگی دهد؛ مدلی که در آن فن­آوری را عمیقاً درک کرده ولی نپرستیم.

وظیف? ما آموزش به معنای عام آن است؛ بایستی زبان را از استعاره­های تکنولوژیکی جدا نموده و بُت کارآیی را شکسته و انسانیت اصیل را برپا کنیم و بر عدالت توزیعی تاکید ورزیم. دانش دینی به جای دنبال کردن یک اجماع سطحی، در درون دنیایی از ایدئولوژی­ها و دیدگاه­ها به شکوفایی می­رسد. با توجه به حجم اطلاعات، پیچیدگی آن، چنگال­های آن در هستی ما، یک مدل انسانی از فن­آوری که با چشم­اندازهای دینی غنی شده، می­تواند نظم اطلاعاتی دنیای کنونی را در دست گیرد. جست‌وجو برای یافتن مدل­های فلسفی و دینی پاسخی است به این آرزوی دیرین? بشر که اهرمی طویل بیابد و کر? زمین را جابه‌جا نماید.

پایگاه اطلاع رسانی مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی سروش حکمت مرتضوی